Uitgeverij Boom, Amsterdam 2011

Marin Terpstra

Democratie als cultus
Over politiek en religie

Voorlopig zijn we nog niet uitverteld over de secularisering: het aantal verhalen dat probeert onze plaats in de geschiedenis te bepalen neemt nog steeds toe. Wat er met de godsdienst is gebeurd (verdwenen, achterhaald, gemarginaliseerd, geprivatiseerd? of juist teruggekeerd, ondergedoken, in pseudogedaanten voortgezet?) is daarin slechts één kant van de zaak. Ook de politiek is getroffen door eenzelfde lot. Dit boek steunt - onder het motto 'van Godville naar Dogville' - op de gedachte dat politiek en religie lotsverbonden zijn. De onttovering van de wereld treft evenzeer maatschappij en staat en maakt ook hier mensen tot 'ongelovigen'. Ze verlaten de politieke orde, zoals ze voorheen de kerken verlieten. Karl Marx schreef reeds in 1843: de godsdienstkritiek is voltooid, nu begint de kritiek van staat en recht. Carl Schmitt stelde bijna een eeuw later de diagnose dat de moderne politieke instellingen berusten op geseculariseerde theologische begrippen. Bijgevolg zal het hedendaagse onbegrip voor theologie ook de overgeleverde politieke instellingen treffen.

De hoofdstukken in dit boek bouwen voort op deze hypothese en onderzoeken hoe het in het hedendaagse politieke handelen en denken staat met de secularisering van politiek-theologische begrippen. Duidelijk is dat deze ontwikkeling nog lang niet voltooid is: de politiek-theologische herkomst van de moderne democratie draagt nog de sporen van het verleden en brengt tegelijk een kritische tegenbeweging op gang die de overgeleverde instellingen ondermijnen. Staat en kerk mogen keurig gescheiden zijn, van de talloze verbanden tussen politiek en religie zijn we voorlopig niet bevrijd. Dit boek bespreekt in acht hoofdstukken zowel een aantal belangrijke auteurs op dit veld zoals Hobbes, Spinoza, Schmitt, Strauss en Lefort, maar gaat ook in op thematische kanten van de zaak: de democratie als cultus, de burger als soeverein, apocalyptische zinnebeelden in de hedendaagse politieke filosofie en de geloofwaardigheid van gezag.

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1: De democratie en het probleem van de theologia politik?. Varro, Augustinus, Spinoza en Lefort over de religieuze dimensie van de politieke orde

Hoofdstuk 2: Gedachten over de democratie als cultus

Hoofdstuk 3: Het recht op willekeur. Over individu, politiek en soevereiniteit in de overgang van monarchie naar democratie

Hoofdstuk 4: Een apocalyptische eeuw en haar politieke filosofie

Hoofdstuk 5: In de geest van Hobbes: soevereiniteit en maatschappelijke orde

Hoofdstuk 6: Politieke orde, decisionisme en het politiek-theologische probleem

Hoofdstuk 7: Van Godville naar Dogville. Dogville en het gebrek aan politieke en religieuze vorm

Hoofdstuk 8: Het theologisch-politiek probleem en de onrechtmatigheid van de moderniteit. Spinoza, Carl Schmitt en Leo Strauss over de politieke betekenis van Gods macht

Hoofdstuk 1: De democratie en het probleem van de theologia politik?. Varro, Augustinus, Spinoza en Lefort over de religieuze dimensie van de politieke orde

Ik zet allereerst de geschiedenis van het 'theologisch-politieke' vraagstuk in perspectief door Lefort als hoofdfiguur van het heden op één lijn te plaatsen met eerdere theologisch-politieke grootheden: Varro, Augustinus en Spinoza. Ik grijp zo terug op een antiek Romeins begrip van de staatscultus (door Varro beschreven en door Augustinus verworpen als theologia politik?, politieke theologie) om deze daarna verder te volgen in de opvattingen van democratie bij Spinoza en Lefort. Mijn onderzoek van de teksten loopt erop uit dat een politieke orde waarin 'alles' op losse schroeven staat, waarin elke kwestie 'open' is, juist deze 'nihilistische' kern (lieu vide; letterlijk: lege plek) zou moeten koesteren als religion civile (publieke godsdienst).

Hoofdstuk 2: Gedachten over de democratie als cultus

Wat zou democratie kunnen zijn als cultus en waarom hebbenwij moeite om deze erfenis volledig op ons te nemen? Dit hoofdstuk voert de lezer onmiddellijk binnen in de spanning rond de democratie, die evenzeer een weerzin laat zien tegen de onzuiverheid van een theatrale, cultische opvatting van politieke orde - die niettemin in mijn ogen daarvan een onontbeerlijk element blijft vormen. De onttovering van de politieke orde kan men ook te ver doordrijven tot op het punt waarop de politiek elke glans verliest. In dit hoofdstuk maakt de lezer ook kennis met een andere rode draad in dit boek: de verschillende wijzen waarop men tegen politiek kan aankijken wanneer men ofwel een meer 'puriteins-protestant', ofwel een meer 'rooms' standpunt deelt. Het draait allemaal om het gevoel voor het woord en het gevoel voor theater - naar mijn idee bij uitstek het domein van theologia.

Hoofdstuk 3: Het recht op willekeur. Over individu, politiek en soevereiniteit in de overgang van monarchie naar democratie

In meerdere politiek-theologische studies staat centraal : de overgang van monarchie naar democratie, van de soevereiniteit van de vorst naar die van de burgers. Gaan alle voorrechten van de koning over op de burgers? De koning blijkt te besluiten zoals het hem behaagt. Het behagen van de koning is uiteraard voornaam en edel: het is immers de soeverein die beslist en wat de hoogste macht wil is goed (zoals wat God wil, goed is omdat Hij het wil). De besluiten komen voort uit een hoogwaardig wezen. Eigenlijk zouden we dit ook moeten kunnen zeggen van de burgers van een democratie: hun recht op willekeur is niets anders dan de eerbied die wij moeten hebben voor hun besluiten. Maar net zoals bij de koning het geval was, wantrouwen we ook de burger in diens willekeur.

Hoofdstuk 4: Een apocalyptische eeuw en haar politieke filosofie

Ik boor een ander theologisch begrip aan dat zijn wereldlijke betekenis kent: het apocalyptische scenario. Niet alleen rond 2000 stond dit begrip weer volop in de aandacht, maar ook bij elke catastrofe (een terroristische aanslag, een tsunami, de opwarming van de aarde) gaan de gedachten van de mensen uit naar de idee van een beslissende eindtijd. De twintigste eeuw is in dit opzicht een merkwaardig tijdperk, althans voor Europa: de eerste helft zouden we apocalyptisch kunnen noemen (de wereldoorlogen, de revoluties, de dreiging met nucleaire vernietiging van het leven op aarde), terwijl de tweede helft post- of anti-apocalyptisch heet te zijn. Deze tekst laat zien hoe deze twee gezichten van de twintigste eeuw in de politieke filosofie van dit tijdperk zichtbaar zijn. De inzet is de vraag of politiek wezenlijk 'apocalyptisch' is en wat het betekent te menen dat de politiek 'postapocalyptisch' is geworden.

Hoofdstuk 5: In de geest van Hobbes: soevereiniteit en maatschappelijke orde

Dit hoofdstuk begint bij het 'Laatste Oordeel' (een kernwoord in het apocalyptisch scenario), maar voert ons verder in het denken van Hobbes en zijn leer van de soevereiniteit. Dit laatste begrip is voor Schmitt de eigenlijke inzet van zijn 'politieke theologie' en verdient een nadere beschouwing. Ik lees Hobbes niet als een verdediger van een absolutistische monarchie (wat hij historisch gezien was), maar als een wegbereider van de hedendaagse maatschappelijke en politieke orde (wat filosofisch interessanter is). Deze orde kenmerkt zich door een scherper wordende erkenning van het onderscheid tussen 'objectieve' artificiële sociale systemen en 'subjectieve' psychische systemen. Soevereiniteit zou kunnen worden begrepen als de vestiging en bestendiging van deze scheiding: de mens gehoorzaamt niet meer aan het bevel van een persoon of aan de redenen achter de wetten, maar 'aan de (voldongen) feiten'.

Hoofdstuk 6: Politieke orde, decisionisme en het politiek-theologische probleem

Ik probeer het perspectief van Hobbes uit het vorige hoofdstuk weer enigszins te nuanceren door opnieuw het theatrale, cultische aspect van de maatschappelijke en politieke orde te onderzoeken, nu meer vanuit een 'spinozistische' analyse van het onderscheid tussen de 'natuurlijke' en de 'politieke' betrekkingen tussen mensen (potentia, scheppende kracht, en potestas, beheersende macht). De erkenning van de politieke orde kan niet alleen de aanvaarding van het voldongen feit van een maatschappelijk systeem zijn, maar steunt op een geestelijke dimensie. Die brengt ons weer terug bij het politiek-theologische vraagstuk en de kwestie hoe dit zich in een christelijke cultuur heeft omgevormd. We wenden ons ook tot het gnostische element in de christelijke traditie: het individu dat zijn heil niet meer bij de politiek zoekt maar elders, en de politiek veeleer als demonische constructie verwerpt.

Hoofdstuk 7: Van Godville naar Dogville. Dogville en het gebrek aan politieke en religieuze vorm

Zie hier een poging het 'protestante' (of beter: 'puriteinse') en het 'katholieke' element in de westerse politieke cultuur te benoemen. Ik doe dit door een vrijmoedige interpretatie van de film Dogville van Lars von Trier (een uitleg die waarschijnlijk meer 'ziet' dan erin zit). Het verhaal dat deze film vertelt, bevat veel verwijzingen naar het theologisch-politieke vraagstuk, wat al rechtvaardiging genoeg is om er in dit boek aandacht voor te vragen. De christelijke en apocalyptische symboliek van de film verwijst uitdrukkelijk naar de Verenigde Staten van Amerika en maakt Lars von Trier tot de cineastische politieke theoloog van deze tijd.

Hoofdstuk 8: Het theologisch-politiek probleem en de onrechtmatigheid van de moderniteit. Spinoza, Carl Schmitt en Leo Strauss over de politieke betekenis van Gods macht

Het laatste hoofdstuk is een 'academische' uiteenzetting met drie belangrijke auteurs die schreven over het 'theologisch-politieke vraagstuk': Benedictus de Spinoza, Carl Schmitt, Leo Strauss. De kern van het verhaal is de vraag wat de betekenis is voor het begrip van de politieke orde van de transformatie van het begrip van God en Gods macht in de zeventiende en achttiende eeuw (van joods en christelijk theïsme via deïsme naar een naturalistisch atheïsme of pantheïsme). Deze tekst komt tot een ontdekking die nog niet verder uitgewerkt is, namelijk dat deze betekenis alles te maken heeft met de trouw aan een traditie. Trouw wil in dit geval zeggen: men is gebonden aan een bepaalde overlevering en de dragende personen daarin en bovenal aan een persoonlijke godheid, waardoor de inhoud van het denken heteronoom ingekaderd is. De bevrijding van het denken uit zijn traditionele kluisters (zoals de Verlichting beoogt) kan dan ook geduid worden als ontrouw en verraad. Dat maakt de moderniteitsdiscussie ook gevoelsmatig zo beladen, zoals we wederom kunnen meemaken in de confrontatie tussen het 'verlichte' Westen en een traditionelere cultuur als de islam.